Son zamanlar borc müqaviləsi üzrə pul tələbi mübahisələri ilə tez-tez qarşılaşırıq. İstər bankla müştərisi arasında, istərsədə iki nəfər fiziki şəxs arasında. Təbii ki, əksər hallarda vətəndaşın mülki və mülki prosessual qanunvericiliyi bilməməsi səbəbindən məhkəmələr tələbkarın iddiasını təmin edir.

Amma burada xırda bir məsələ varki, məhkəmənin birinci instansiyasında  ona diqqət yetirmək vacibdir.

Borc müqaviləsində əsas fikir verilməlidir müqavilə üzrə götürülən öhtəliyin son müddətinə.  Çünki həmin öhtəlik götürülən son gün bitdikdə üç illik  müddət axını başlayır və borc verənin Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin 373.2 maddəsinin tələbinə görə (üç) il ərzində məhkəməyə müraciət etmək hüququ yaranır.  Müddət axını isə Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin 377.1 maddəsi ilə müəyyən edilir. Həmin maddənin tələbində qeyd edilir ki, İddia müddətinin axımı şəxsin öz hüququnun pozulduğunu bildiyi və ya bilməli olduğu gündən başlanır.

         Bir məqamda vardır ki, üç illik müddət buraxılsada, sonda borclu qismən də olsa, 1 manat da belə olsa  ödəniş edərsə buraxılmış müddət bərpa olunur və son ödəniş edilən andan yenidən 3 illik müddət axını bərpa olur və borc verənin borcu tələb etməsi, məhkəməyyə müraciət etməsi üçün üç illik müddəti yaranır.

Bu nə deməkdir.

Məsələn: “Rasim Gülbaladan notarial qaydada borc müqaviləsi imzalamaqla on ay müddətinə 40000 manat borc pul alır.  On ay müddət bitir və Gülbala Rasimə verdiyi 40000 manat pulu tələb edir, Rasimin isə həmin borcu qaytarmağa imkanı olmadığından borcu ödəyə bilmir. Gülbala 4 ildən sonra məhkəməyə iddia qaldıraraq verdiyi borcun Rasimdən tutularaq ona ödənilməsi haqqında qətnamə qəbul edilməsini məhkəmədən xahiş edir. Məhkəmənin hazırlıq iclasında Rasim AR MM-nin 373.2 maddəsinin tələbinə əsaslanaraq “İddia müddətinin tətbiq edilməsi haqqında” ərizəni məhkəməyə təqdim edir ki, verilən üç illik iddia müddəti üzürsüz səbəbdən buraxıldığı üçün iddia təmin edilməsin, çünki müddət bitib. Məhkəmə isə iddia müddətinin üzürsüz səbəbə görə buraxılmasını nəzərə alaraq AR MM-nin 373.2 maddəsinin tələbinə əsaslanaraq iddianı təmin etmir və nəticədə Gülbalanın Rasimə verdiyi borcu tələb etmək hüququ mümkünsüz hesab edilir.”

Eyni məsəli Bankla müştərisi və ya digər şəxlər kimi də çəkmək olar. Burada söhbət konkret şəxsdən yox, ümumilikdə borc verənin məsuliyyətsizliyindən gedir. Əgər borc verən vaxtında məsuliyyətli olub məhkəməyə müraciət etsə o zaman iddiası təmin olunar və bu kimi problemlərlə də üzləşməz.

Beləki, İnsan hüquqları üzrə Avropa Məhkəməsi Stanyo Belçikaya qarşı işi üzrə 07.07.2009-cu il tarixli qərarında göstərmişdir ki, qanunvericilikdə müəyyən olunan iddia müddətinin məqsədi hüquqi müəyyənlikdir. Bu potensial cavabdehləri vaxtı ötmüş tələblərdən qoruyur və məhkəmələri müəyyən zaman keçdikdən sonra qeyri-müəyyən və natamam sübutlara əsaslanmaqla qərar çıxarmaq zərurətindən azad edir.

AR Konstitusiya Məhkəməsi Plenumunun fərdi şikayətlər üzrə H.Həşimov və qeyrilərinin şikayəti üzrə 30.06.2005, R.Salmanovun şikayəti üzrə 30.10.2007-ci il və X.Xəlilovun şikayəti üzrə 16.01.2009 –cu il tarixli qərarlarında iddia müddətinin tətbiq edilməməsi səbəbindən AR Ali Məhkəməsinin MK-nın və Plenumun müvaffiq qərarlarını prossesual hüquqların pozulması düzgün olmayan qətnamə çıxarılması ilə nəticələnən apellyasiya instansiyası məhkəmələrinin qərarlarını qüvvədə saxladığından konstitusiya və qanunlara uyğun olmayan hesab edilərək ləğv edilmişdir.

Sual yaranır ki, müddət ötürülsə belə hansı halda iddiaçının iddia tələbi məhkəmə tərəfindən təmin edilə bilər?

Bu sualın da konkret cavabı vardır. Müddətin ötürülməsinə baxmayaraq vətəndaşın hüququdur məhkəməyə müraciət etmək, amma belə olan halda gərək cavabdeh tərəf məhkəmənin birinci instansiyasında “Buraxılmış müddətin tətbiq edilməsi” haqqında ərizəsini məhkəməyə TƏQDİM ETMƏSİN.

Həmin ərizə cavabdeh tərəfindən məhkəməyə təqdim edilmədiyi təqdirdə məhkəmə işə mahiyyyəti üzrə baxır, təqdim edilən sübutları araşdırır və iddia əsaslı olduğu təqdirdə iddianı təmin edir.

Məhkəmə qərar qəbul etdikdən sonra və ya apellyasiya instansiyasında təqdim edilən “Müddətin tətbiq edilməsi” haqqında ərizəni məhkəmə qəbul etmir.

Həmin ərizə AR MM-nin 375.2 maddəsinin tələbinə əsasən birinci instansiya məhkəməsində qərar çıxarılanadək təqdim edilməlidir. (AR MM Maddə 375.2. Məhkəmə tərəfindən iddia müddəti yalnız mübahisə tərəfinin məhkəmə qərarı çıxarılanadək verdiyi ərizə əsasında tətbiq edilir.)

Sonda oxuculara tövsiyəm və məsləhətim budur ki, hər işi vaxtında və gecikdirmədən həll edin, çünki sonrakı peşmançılıq fayda verməz və qanunu bilməmək heç kimi məsuliyyətdən azad etmir.

Akif Tukanov hüquqşünas.

Bə­zən öl­müş şəx­sin əm­la­kı üs­tün­də onun öv­lad­la­rı­nın, ya­xud qo­hum-əq­ra­ba­la­rı ara­sın­da da­va düş­dü­yü­nü eşi­di­rik. Əs­lin­də isə öl­müş şəx­sin (mi­ras qo­ya­nın) əm­la­kı baş­qa şəxs­lə­rə (və­rə­sə­lə­rə) qa­nun üz­rə və ya və­siy­yət üz­rə və ya hər iki əsas­la ke­çir.
Qa­nun üz­rə və­rə­sə­lik (öl­müş şəx­sin əm­la­kı­nın qa­nun­da gös­tə­ril­miş şəxs­lə­rə keç­mə­si) o za­man qüv­və­də olur ki, mi­ras qo­yan və­siy­yət­na­mə qoy­mur, ya­xud və­siy­yət­na­mə ta­ma­mi­lə və ya qis­mən eti­bar­sız sa­yı­lır.
Qa­nun üz­rə və­rə­sə­lik za­ma­nı aşa­ğı­da­kı­lar bə­ra­bər pay hü­quq­lu və­rə­sə­lər sa­yı­lır­lar: Bi­rin­ci növ­bə­də – ölə­nin uşaq­la­rı, mi­ras qo­ya­nın ölü­mün­dən son­ra do­ğul­muş uşaq, ar­vad (ər), va­li­deyn­lər (öv­lad­lı­ğa gö­tü­rən­lər). Öv­lad­lı­ğa gö­tü­rü­lən və onun öv­lad­la­rı öv­lad­lı­ğa gö­tü­rə­nin və­rə­sə­lə­ri və ya qo­hum­la­rı ki­mi öv­lad­lı­ğa gö­tü­rə­nin uşaq­la­rı­na və on­la­rın öv­lad­la­rı­na bə­ra­bər tu­tu­lur­lar. Bu so­nun­cu­la­rın nə­və­lə­ri, nə­ti­cə­lə­ri və uşaq­la­rı o hal­da qa­nun üz­rə və­rə­sə sa­yı­lır­lar ki, mi­ra­sın açıl­dı­ğı vaxt mi­ras qo­ya­nın və­rə­sə­lə­ri ola­caq va­li­deyn­lə­ri sağ ol­ma­sın. On­lar qa­nun üz­rə və­rə­sə­lik za­ma­nı on­la­rın öl­müş va­li­dey­ni­nə ça­ta­sı pay­dan bə­ra­bər mi­ras alır­lar. So­nun­cu­la­rın nə­və­lə­ri, nə­ti­cə­lə­ri və uşaq­la­rı, əgər on­la­rın va­li­deyn­lə­ri mi­ra­sın qə­bu­lun­dan im­ti­na et­miş­lər­sə, və­rə­sə ola bil­məz­lər. Öv­lad­lı­ğa gö­tü­rən və onun qo­hum­la­rı öv­lad­lı­ğa gö­tü­rü­lə­nin və onun öv­lad­la­rı­nın və­rə­sə­lə­ri ki­mi öv­lad­lı­ğa gö­tü­rü­lə­nin va­li­deyn­lə­ri­nə və di­gər qan qo­hum­la­rı­na bə­ra­bər tu­tu­lur­lar. Öv­lad­lı­ğa gö­tü­rü­lən və ya onun öv­lad­la­rı öl­dük­dən son­ra öv­lad­lı­ğa gö­tü­rü­lə­nin va­li­deyn­lə­ri­nə, onun yük­sə­lən xətt üz­rə di­gər qan qo­hum­la­rı­na, ba­cı və qar­daş­la­rı­na qa­nun üz­rə və­rə­sə­lik hü­qu­qu da­ha mən­sub ol­mur.
Fi­zi­ki şəxs öl­mə­si ha­lı üçün öz əm­la­kı­nı və ya onun bir his­sə­si­ni həm və­rə­sə­lər sı­ra­sın­dan, həm də kə­nar adam­lar sı­ra­sın­dan bir və ya bir ne­çə şəx­sə qo­ya bi­lər. Və­siy­yət­na­mə­nin tər­tib edil­di­yi mə­qam­da öz hə­rə­kət­lə­ri ba­rə­sin­də şü­ur­lu mü­ha­ki­mə yü­rü­də bi­lən və öz ira­də­si­ni ay­dın ifa­də edə bi­lən yet­kin­lik ya­şı­na çat­mış fəa­liy­yət qa­bi­liy­yət­li şəxs və­siy­yət edə bi­lər. Və­siy­yət­na­mə­ni şəx­sən və­siy­yət edən tər­tib et­mə­li­dir. Və­siy­yət­na­mə­nin nü­ma­yən­də va­si­tə­si­lə tər­ti­bi­nə yol ve­ril­mir.
Bəşər tarixi boyunca hüququn ən mühüm və mürəkkəb sahəsi hesab olunan mülki hüquqda vərəsəlik (vərəsə) və miras münasibətləri demək olar ki, birlikdə fəaliyyət göstərərək müəyyən bir inkişaf yolu keçmişlər. Bu inkişaf yolunda sözügedən münasibətlər gah “vərəsəlik hüququ”, gah da “miras hüququ” adı altında fəaliyyət göstərərək sahəvi münasibətləri tənzimləyiblər. Eyni zamanda birlikdə fəaliyyət göstərdikləri zaman müxtəlif səbəblərdən (ailə, adət-ənənə, din və s.) gah vərəsəlik, gah da miras münasibətləri digərinə nisbətdə üstünlüyə malik olub.
Bu gün də mülki hüququn özünəməxsusluğu ilə tamamilə fərqli xüsusiyyətlərə malik olan bu sahəsində mübarizə davam etməkdədir. Belə ki, bəzi xarici ölkələrin mülki hüquq sistemində bu münasibətləri tənzimləyən sistemin adı “vərəsəlik hüququ” kimi (məsələn, Rusiya Federasiyası), bəzilərində isə “miras hüququ” kimi (məsələn, Türkiyə Respublikası) işlənməkdədir. Vərəsəlik hüquq münasibətləri sırf mirasla ilgili olduğu, həmçinin bu münasibətlərin yaranması və tənzimlənməsi üçün mirasın xüsusi əhəmiyyətə malik olduğunu nəzərə alaraq bu hüquq sahəsinin adının məhz “Miras hüququ”, vərəsənin isə “Mirasçı” adlandırılması daha müvafiqdir.
Azərbaycan Respublikası MM-nə görə vərəsəlik hüququna görə iki qrup vərəsəlik mövcuddur:

1.  Qanun üzrə vərəsəlik;
2. Vəsiyyət üzrə vərəsəlik.

Bu hal, mülki qanunvericiliklə yanaşı elmi-nəzəri mnbələrdə də öz təsdiqini tapmaqdadır. Lakin vərəsəlik hüququnu əhatə edən normaları təhlil etdikdə müəyyən olunur ki, əslində iki deyil, üç qrup vərəsəlik mövcuddur.
Üçüncü qrup təyinat baxımından “məcburi vərəsəlik” adlanır. Bu vərəsəlik qrupuna isə yalnız dövlət daxildir ki, onun vərəsəlikdən imtina hüququnun olmaması (MM-in 1266-cı maddəsi) onu məcburi vərəsə kimi tanıtdırır.
Vərəsəlik hüququ yeganə hüquq sahəsidir ki, özündə ümumi olmadan konkret iddia müddətləri nəzərdə tutur. Belə ki, MM-də vərəsəlik hüquq münasibətlərindən doğan mübahisələr üçün ümumi iddia müddəti yoxdur, lakin konkret olaraq vərəsəlik mübahisələri üçün (məsələn, vərəsənin ləyaqətsiz vərəsə hesab olunması və s.) iddia müddəti nəzərdə tutulmuşdur.
Ümumi iddia müddətinin nəzərdə tutulmaması isə vərəsəlik hüquq münasibətlərindən doğan mübahisələrin tənzimlənməsində təcrübədə müəyyən çətinliklər meydana gətirir. Bu çətinliklrin başlıca səbəbi vərəsəlik hüquq münasibətlərini tənzimləyən normaların tarixmizdə olan adət-ənənələr əsasında deyil, gəlmə hüquq və davranış qaydaları əsasında formalaşmasıdır (məsələn, 1751-1752-ci illərdə qəbul edilmiş “Car-Tala Qanunnaməsi”ndə vərəsəlik münasibətlərində daşınar əmlakın varislər arasında bölüşdürülməsi üçün 40 illik iddia müddətinin, daşınmaz əmlaka münasibətdə isə 60 illik iddia müddətinin müəyyən edilməsi nəzərdə tutulurdu).
Mülki mübahisələrə dair məhkəməyə müraciət hüququndan istifadə edilməsi üçün başlıca əhəmiyyət kəsb edən iddia müddəti (hüququ pozulmuş şəxsin iddiası ilə hüququn müdafiəsi üçün müddət) ümumi, xüsusi-ümumi və xüsusi olmaqla üç hissəyə bölünür. Ümumi iddia müddəti MM-in 373.1-ci maddəsində nəzərdə tutulan 10 illik iddia müddətidir. Xüsusi-ümumi iddia müddətləri elə müddətlərdir ki, bu müddətlər konkret sahəyə aid edilsədə, yaranmış mülki hüquq mübahisəsinin həlli məqsədilə bəzən ümumilik daşıyan xüsusiyyətləri özündə cəmləyən ümumi normada göstərilən hallara əməl etmək məcburiyyətində qalan və məhkəməyə müraciət etmə hüququndan yararlanmaq üçün olan zamandır. Xüsusi iddia müddəti isə, istər MM-də, istərsə də digər normativ hüquqi aktlarda konkret mübahisə ilə bağlı şəxsin pozulmuş və pozulmaq təhlükəsi yaşayan hüququnun bərpası və müdafiəsi üçün qanunvericilik tərəfindən konkretləşdirilən və məhdudlaşdırılan zaman anlamıdır.
Vərəsəlik hüquq münasibətləri digər mülki hüquq münasibətlərindən bir qədər fərqli xüsusiyyətə və özəlliyə malik olduğundan bu tip mübahisələrin həllində nəzərdə tutulan hər üç iddia müddətinə (ümumi, xüsusi və xüsusi-ümumi) istinad edilməsi faktı danılmazdır. Beləliklə, ümumi iddia müddətinə aid olan vərəsəlik hüququna dair mübahisələr üzrə iddia müddəti MM-in 373.1-ci maddəsində konkret olaraq nəzərdə tutulmuş 10 ildir (məsələn, MM-in 1231.2-ci maddəsində nəzərdə tutulan vəsiyyət edən özgəsinin əmlakını yanlış olaraq öz əmlakı kimi vərəsəyə vəsiyyət etdikdə, əmlak sahibinin əmlak tələbi ilə bağlı iddia müddəti MM-in 373.1-ci maddəsində nəzərdə tutulan müddətinin təsiri altına düşür).
Ümumi-xüsusi iddia müddətinin vərəsəlik hüququ mübahisələrə şamil edilməsi ümumi norma kimi MM-in 373.2-ci və 373.3-cü maddələrini, xüsusi norma kimi isə MM-in vərəsəlik hüququ bölməsinə aid olan normalarda nəzərdə tutulan iddia müddətlərini özündə ehtiva edən maddələrini özündə cəmləşdirir (məsələn, MM-in 1312-ci maddəsinin məzmunundan aydın olur ki, kreditorun tələbi icra müddəti çatandan sonra sürülürsə, kreditor ümumi iddia müddəti ərzində icranı tələb edə bilər, yəni, sözügedən xüsusi norma (1312-ci maddə) iddia müddəti üçün ümumi normaya (373.3-cü maddəyə) istinadı nəzərdə tutur).
Vərəsəlik hüququnda xüsusi iddia müddəti aşağıdakı tələblər üzrə nəzərdə tutulmuşdur:
1. Şəxsin ləyaqətsiz vərəsə sayılması barəsində iddia üçün müddət – 5 il (MM-in 1143-cü maddəsi);
2. Vəsiyyətnamənin qüvvədən düşmüş sayılması barədə iddia üçün müddət – 2 il (MM-in 1231.1-ci maddəsi);
3. Mirasın qəbul edilməsi və ya qəbulundan imtina edilməsi barəsində iddia üçün müddət – 2 ay (MM-in 1272-ci maddəsi);
4. Vəsiyyət tapşırığının icra olunmasını tələb etmək barədə iddia üçün müddət – 3 il (MM-in 1213-cü maddəsi);
5. Məcburi payın tamamlanmasını tələb etmək barədə iddia üçün müddət – 2 il (MM-in 1200-cü maddəsi).
Göstərilən xüsusi iddia müddətlərinin axımının başlanması anı fərqli xüsusiyyətlərə malik olub həmin normalarda konkret olaraq nəzərdə tutulmuşdur.
Azərbaycan Respublikası MM-in 1252-ci maddəsinə (“İrsi transmissiya”) əsasən, əgər vərəsə miras açıldıqdan sonra, lakin miras qəbul edilənədək ölərsə, mirasdan pay almaq hüququ onun vərəsələrinə keçir (irsi transmissiya). Ölmüş vərəsənin vərəsələri mirası onun qəbulu müddətinin sonunadək qalmış vaxt ərzində qəbul etməlidirlər. Əgər bu müddət üç aydan azdırsa, üç ayadək uzadılmalıdır.
Qeyd edək ki, bəzi xarici ölkələrin (məsələn, Türkiyə Respublikasının MM-in 580-ci maddəsi) vərəsəlik hüququnda irsi transmissiya qaydasında mirasın qəbulu üçün hər hansı bir müddət nəzərdə tutulmamışdır. Hesab edirik ki, bu doğru yanaşmadır, irsi transmissiya qaydasında mirasın qəbulu üçün xüsusi müddət nəzərdə tutulmamalıdır, çünki bu qayda artıq MM-in 1159-cu maddəsində öz əksini tapmışdır.
Azərbaycan Respublikası MM-in 1243.2-ci maddəsinə əsasən, mirasın qəbul edilməsinin 3 yolu var:
1) notariat kontoruna ərizə vermək;
2) miras əmlaka faktiki sahiblik etmək;
3) miras əmlakı faktiki idarə etməyə başlamaq.
Mirasın qəbul edilməsi üçün göstərilən hərəkətlərAzərbaycan Respublikası MM-in 1246-cı və 1247-ci maddələrində nəzərdə tutulan müddət ərzində həyata keçirilməlidir. Göstərilən müddət ərzində yuxarıda göstərilən hərəkətlərin heç birinin edilməməsi mirasdan imtinaya bərabər tutulur ( Azərbaycan RespublikasıMM-in 1273-1-ci maddəsi). Lakin bu imtina vərəsənin məhkəməyə müraciət hüququnu məhdudlaşdıra bilməz. Əgər vərəsə nəzərdə tutulan müddəti ötürmüşsə və sonradan mirası qəbul etmək niyyətindədirsə o zaman yalnız məhkəməyə müraciət etməlidir. Bu halda iddia predmeti düzgün seçilməlidir. Bu, adətən 2 iddia tələbi ilə həyata keçirilir:
1) Mirasın qəbul edilməsi faktının müəyyən edilməsi;
2) Mirasın qəbul edilməsi üçün vaxtın uzadılması.
Birinci halda iddia müddəti yuxarıda göstərilən ikinci və üçüncü halların mövcudluğunda, ikinci halda isə yuxarıda göstərilən birinci halın qeyri-mövcudluğunda Azərbaycan Respublikası MM-in 1248-ci maddəsinə əsasən, uzadıla bilər (Azərbaycan Respublikası MM-in 1248.1-ci maddəsinin birinci və ikinci cümlələri arasında ziddiyyət yoxdur).Müddətin uzadılması üçün mütləq şəxsin hərəkətsizliyi üzürlü olmalıdır. Bu isə bir qədər mübahisə yaradan mövzudur (məsələn, üzürlü sayılması üçün əsaslar, xəstəlik, xarici ölkədə ezamiyyədə olma, miras qoyanın ölümündən xəbərsiz olma və s.).
Yuxarıda göstərilən mirasın qəbul edilmə hallarından birincisi dəqiq və aşkar hesab olunsa da, ikinci və üçüncü hal qeyri aşkar ola bilər. Yəni, ikinci və üçüncü hallarda vərəsə özü də bilmədən mirası qəbul edə bilər. Burada incə nüanslar mövcuddur. Buna görə də məhkəməyə iddia ərizə ilə müraciət edəndə bu incə nüansları aşkara çıxrmaq lazımdır. Bəzən hərəkətsizlik özü vərəsəyə istədiyi hüququ qazandırmış olur.
Azərbaycan Respublikası MM-in 1156-cı maddəsinə əsasən, əgər vəsiyyət edən vəsiyyətnaməni tərtib etdikdən sonra vəsiyyətnamədə nəzərdə tutulan daşınmaz əmlakı həmin əmlakla əlaqədar əmlakı əldə etmək yolu ilə artırarsa, vəsiyyətnamə tərtib edildikdən sonra əldə edilmiş əmlaka dair yeni sərəncam verilmədikdə bu əmlak mirasa daxil olmur. Bəs mirasa daxil olmayan əmlakın hüquqi taleyi necə həll edilir?
Həmin əmlak “vəsiyyətnamədən kənarda qalmış əmlak” hesab edilir.
Azərbaycan Respublikası MM-in 1172-ci maddəsinə görə, əgər vəsiyyətnamə ilə təyin edilmiş vərəsələrin payları bütövlükdə mirasın hamısını əhatə etmirsə, vəsiyyətnamədən kənarda qalmış əmlaka qanun üzrə vərəsəlik həyata keçirilir və əgər vəsiyyətnamədə ayrı qayda nəzərdə tutulmayıbsa, bu cür vərəsəlik əmlakın bir hissəsinin vəsiyyət edildiyi qanun üzrə vərəsələrə də aid olunur.
Normanın tələbindən aydın olur ki, həmin əmlak üzrə qanun üzrə vərəsəlik həyata keçirilir və əmlak qanun üzrə vərəsə (lər) tərəfindən qəbul olunur.
Azərbaycan Respublikası MM-in 1133.2-ci maddəsinə əsasən, aanun üzrə vərəsəlik (ölmüş şəxsin əmlakının qanunda göstərilmiş şəxslərə keçməsi) o zaman qüvvədə olur ki, miras qoyan vəsiyyətnamə qoymur, yaxud vəsiyyətnamə tamamilə və ya qismən etibarsız sayılır.
Bu məsələdə, vəsiyyətnamə var, özüdə o tamamilə və ya qismən etibarsız hesab olunmayıb, lakin bunlara baxmayaraq qanun üzrə vərəsəlik meydana gəlir. Ona görə ki, MM-in 1172-ci maddəsi buna icazə verir.
Azərbaycan Respublikası MM-in 1158.1-ci maddəsinə əsasən, əgər vəsiyyət edən vərəsə üçün əşyanı yanlış qoymuşdursa, həmin əşyanın mülkiyyətçisi əşyanı ümumi qaydada tələb edə bilər.
Bu normada əşyanı tələb etmək müddəti 2 hissəyə bölünür:
1) vərəsə əşyanı hələ qəbul etməmişdir;
2) vərəsə əşyanı qəbul etmişdir.
Vərəsə əşyanı hələ qəbul etməmişsə o zaman əşyanın mülkiyyətçisi Azərbaycan Respublikası MM-in 1226.1-ci maddəsinə uyğun olaraq vəsiyyət sərəncamını etibarsızlığı ilə bağlı məhkəməyə müraciət etməlidir. Bu müraciət üçün iddia müddəti ümumi iddia müddəti hesab olunur.
Vərəsə əşyanı qəbul etmişdirsə o zaman əşyanın mülkiyyətçisi əmlakın geri qaytarılması tələbi ilə məhkəməyə müraciət etməlidir ki, burada da iddia müddəti ümumi iddia müddəti kimi nəzərdə tutulur.
Vərəsəlik hüququna görə əmlak dedikdə aşağıdakılar başa düşülür:
1) Miras əmlak (Azərbaycan Respublikası MM-in 1151-ci maddəsi);
2) Qeyri əmlak (Azərbaycan Respublikası MM-in 1153-cü maddəsi);
3) Mirasa daxil olmayan əmlak (Azərbaycan Respublikası MM-in 1155.1-ci maddəsi);
4) Ümumi əmlak (Azərbaycan Respublikası MM-in 1155.2-ci maddəsi).
Bəzi müəlliflər “Qeyri əmlak”ı əmlak deyil, əmlak hüququ hesab edirlər ki, bu mövqe ilə razılaşmaq düzgün deyildir.
Azərbaycan Respublikası MM-in 1157-1.1-ci maddəsinin tələbinə görə, miras şərikləri mirasın bölüşdürülməsinə qədər onu birgə idarə edirlər. İdarəçiliklə bağlı qərarlar vərəsələr tərəfindən onların miras paylarına mütənasib surətdə sadə səs çoxluğu ilə qəbul edilir.
Bu normada bir anlaşılmamazlıq var. Belə ki, normaya görə idarəçiliklə bağl qərarın qəbulu zamanı əsas götürülən səs vərəsənin payına münasib götürülür. Halbuki, miras bölüşdürlməyibsə, yaxud miras bölüşdürülənə qədər vərəsənin payının dəqiq həcminin müəyyən edilməsi mümkün deyil.
Azərbaycan Respublikası MM-in 1134.1-ci maddəsinə izahına əsasən, qanun üzrə vərəsəlik zamanı vərəsələr miras qoyanın öldüyü məqamda sağ olmuş şəxslər, habelə miras qoyanın ölümündən sonra doğulmuş uşaqları ola bilərlər.
Beləliklə, Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəllənin 1134.1-ci maddəsində nəzərdə tutulan “sağ olma” faktiki olaraq mirası qəbul etmək niyyətində olan vərəsənin sağ olmasına dəlalət edir.
Gö­rün­dü­yü ki­mi, Mül­ki Mə­cəl­lə ilə şəx­sin mül­kiy­yə­ti­nin bir his­sə­si üzə­rin­də və­siy­yət­na­mə əsa­sın­da sə­rən­cam ver­mək hü­qu­qu, həm də ai­lə üzv­lə­ri­nin mi­ras­dan məc­bu­ri pay al­maq hü­qu­qu tə­min edil­miş­dir. Be­lə­lik­lə, qa­nun­ve­ri­ci və­rə­sə­lik hü­qu­qun­da so­si­al əda­lət prin­si­pin­dən çı­xış edə­rək, döv­lət­lə fərd ara­sın­da mü­na­si­bət­lə­ri, gen­der əla­qə­lə­ri­ni, gənc­lə ahıl in­san, sa­bit ai­lə və di­gər mü­na­si­bət­lə­ri ta­raz­la­ya­raq hü­quq mü­na­si­bət­lə­ri iş­ti­rak­çı­sı olan mü­əy­yən ka­te­qo­ri­ya­lı im­ti­yaz­lı şəxs­lə­rə (uşaq­lar, qa­dın­lar, fi­zi­ki qü­sur­lu in­san­lar) di­gər­lə­ri ilə nis­bət­də bə­ra­bər hü­qu­qi im­kan­lar ya­ra­dır.
So­si­al əda­lət prin­si­pi öz­lü­yün­də ay­rı-ay­rı in­san­la­rın, so­si­al qrup­la­rın ma­raq­la­rı­nın qar­şı­lıq­lı gü­zəş­ti­dir, çün­ki məhz qar­şı­lıq­lı gü­zəşt və hü­quq mü­na­si­bət­lə­rin­də sub­yekt­lə­rin im­kan­la­rı­nın nis­bə­tən bə­ra­bər­ləş­mə­si müa­sir şə­ra­it­də cə­miy­yə­tin ida­rə edil­mə­si­nin ma­hiy­yə­ti­ni təş­kil edir. Məhz bu­na gö­rə cə­miy­yət­də hü­qu­qun so­si­al əda­lət funk­si­ya­sı bü­töv­lük­də əda­lət prin­si­pi­nin tə­biə­ti­nə uy­ğun gə­lir.

Rövşən Qasımov hüquqşünas.

Uşağın valideynləri varsa, uşaq övladlığa götürülərkən onların razılığının alınması zəruridir.On yaşına çatmış uşağın məhkəmə prosesinə cəlb edilməsinin ona mənfi təsir göstərə biləcəyi ehtimalı olduqda, məhkəmə bu barədə qəyyumluq və himayəçilik orqanının rəyini öyrənməlidir. Ərizəçinin məhkəmədə onu təmsil etmək üçün lazımi qaydada səlahiyyətləndirilmiş nümayəndəyə malik olması, uşağı övladlığa götürmək arzusunda olan şəxsi məhkəmə iclasında iştirak etmək vəzifəsindən azad etmir. Ərizəçilərin nümayəndələri isə ərizəçilərlə birlikdə prosesdə iştirak edə bilər. Uşağın övladlığa götürülməsi barədə işlərin məhkəməyə hazırlanması zamanı hakim hər bir halda uşağın yaşadığı (olduğu) yerin qəyyumluq və himayəçilik orqanının övladlığa götürmənin əsaslılığı və onun uşağın mənafeyinə xidmət edib-etməməsi barədə əsaslandırılmış rəyini tələb etməlidir. Həmin rəydə övladlığa götürülənlə övladlığa götürənin şəxsi ünsiyyəti barədə məlumatın da öz ifadəsini tapması məqsədəmüvafiqdir. Qəyyumluq və himayəçilik orqanının rəyinə Mülki Prosessual Məcəllənin 348.2-ci maddəsində nəzərdə tutulmuş sənədlər əlavə olunmalıdır. Hakimlər nəzərə almalıdırlar ki, övladlığa götürülən uşağın sağlamlıq vəziyyəti həkimin və ya tibb müəssisəsinin arayışı ilə deyil, tibbi rəy ilə müəyyən edilməlidir. Rəydə uşağın sağlamlıq vəziyyəti, fiziki və əqli inkişafı barədə dəqiq məlumatlar ifadəsini tapmalıdır. İzah edilsin ki, Mülki Prosessual Məcəllənin 348.2.4 və 348.2.5-ci maddələrində qanuna əsasən valideynin razılığı tələb olunmayan hallar dedikdə, Ailə Məcəlləsinin 123-cü maddəsində nəzərdə tutulan hallar başa düşülür. Mülki Prosessual Məcəllənin 348.2.7-ci maddəsində göstərilən “uşağın öz qohumu tərəfindən övladlığa götürülməsinin qeyri-mümkünlüyünü təsdiq edən sənəd” dedikdə, valideyn himayəsindən məhrum olmuş uşağın qəyyumluq və himayəçilik orqanı tərəfindən onun qohumlarının övladlığına verilməsi ilə bağlı edilən təkliflər və bundan imtina ilə əlaqədar tərtib olunmuş aktlar, arayışlar, ərizələr və sair sənədlər başa düşülür. Mülki Prosessual Məcəllənin 348.3-cü maddəsində nəzərdə tutulan məhkəmənin tələb edə biləcəyi “digər məlumatlara” misal olaraq, uşağın valideyn himayəsindən məhrum olduğu, ilkin, mərkəzləşdirilmiş, ümumi uçota götürüldüyü tarixlər, əvvəllər övladlığa götürülməyə təqdim olunub-olunmaması, əgər təqdim olunubsa ondan imtinanın səbəbləri, müraciəti akkreditə olunmuş orqan etmişsə, onun nə vaxt akkreditasiyadan keçməsi, akkreditasiya müddəti, həmin orqan tərəfindən əvvəllər yerinə yetirilmiş övladlığa götürülmə ilə bağlı mərkəzi orqana övladlığa götürülmüş uşaq barədə vaxtlı-vaxtında hesabatların verilib-verilməməsi barədə məlumatları göstərmək olar. Qəyyumluq və himayəçilik orqanı tərəfindən təqdim olunmuş sənədlər araşdırılarkən onların səlahiyyətli orqan tərəfindən verildiyi, müvafiq imza və möhürlə təsdiq olunması, sənədin əsli və ya lazımi qaydada təsdiq olunmuş surətinin olması yoxlanılmalıdır.

Məhkəmə qəyyumluq və himayəçilik orqanının rəyinə bütün zəruri sənədlərin əlavə olunmadığını və ya rəy, yaxud sənədlərin onlara aid tələblərə cavab vermədiyini müəyyən edərsə, qəyyumluq və himayəçilik orqanından müvafiq rəy və sənədlərin lazımi səviyyədə tərtib və təqdim olunmasını tələb etməlidir.

Övladlığa götürmənin sirrini qorumaq məqsədilə işdə iştirak edən şəxslər övladlığa götürmə barədə məhkəmə prosesində onlara məlum olan informasiyanın gizli saxlanılması, həmçinin övladlığa götürənin iradəsinə zidd olaraq övladlığa götürmə sirrini yaymağa görə (Azərbaycan Respublikası Cinayət Məcəlləsi, maddə 175) cinayət məsuliyyətinə cəlb olunma barədə xəbərdar edilməlidirlər. Hakim işin məhkəmə baxışına hazırlanması mərhələsində qəbul etdiyi qərardadda, məhkəmə iclas protokolunda, məhkəmə qətnaməsində işə qapalı məhkəmə iclasında baxılmasını göstərməlidir. Uşağın övladlığa götürülməsi barədə ərizə ilə eyni vaxtda ərizəçinin əmlak hüquqlarının müdafiəsinə aid ərizəsinə (məsələn, bağışlama, vərəsəlik qaydasında uşağın mülkiyyətinə keçmiş daşınar və daşınmaz əmlak üzərində mülkiyyət hüququnun tanınması) baxıla bilməz. Belə ki, uşağı övladlığa götürmək istəyən şəxs ancaq məhkəmə tərəfindən onun uşağı övladlığa götürməsi barədə xahişi təmin olunduqdan və yalnız məhkəmə qətnaməsi qanuni qüvvəyə mindikdən sonra uşağın qanuni nümayəndəsi hüququnu əldə edir. Uşağın övladlığa götürülməsi barədə məsələyə baxılarkən ərizəçinin uşağın valideyni kimi tanınmasını istisna edən halların olub-olmaması məsələsi məhkəmə tərəfindən müzakirə olunmalıdır. Ailə Məcəlləsinin 120-ci maddəsində uşağı övladlığa götürmək hüququna malik olmayan şəxslərin dairəsi konkret olaraq göstərilib və qanun birmənalı olaraq həmin şəxslərə uşağın övladlığa verilməsini istisna etmişdir. Qanunun mənasına görə Ailə Məcəlləsinin 120-ci maddəsindəki siyahıda qeyd olunanlardan başqa, qalan şəxslərin uşağı övladlığa götürmək hüququ vardır. Lakin bu hüququn olması o demək deyildir ki, məhkəmə həmin hüquqa malik olan şəxslərin ərizəsini mütləq təmin etməlidir. Ona görə də məhkəmə bəzi hallarda, məsələn, uşağı övladlığa götürmək arzusunda olan ərin (arvadın) arvadının (ərinin) məhkəmə tərəfindən fəaliyyət qabiliyyətli olmayan və ya məhdud fəaliyyət qabiliyyətli hesab edildiyi, yaxud uşağı övladlığa götürmək arzusunda olanın şəxsiyyət, xüsusən yetkinlik yaşına çatmayan şəxsə qarşı cinayət törətdiyinə görə məhkumluğunun olmasına baxmayaraq, müraciəti həll edərkən xüsusilə diqqətli olmalı, qeyd olunan halları uşağın mənafeyi, onun gələcək taleyi baxımından dəyərləndirməlidir.

Həmçinin nəzərə alınmalıdır ki, aralarında nikah olmayan şəxslər birlikdə eyni uşağı övladlığa götürə bilməz. Məhkəmələr Ailə Məcəlləsinin 120.2-ci maddəsinə əsasən, övladlığa götürməyə imkan verməyən xəstəlikləri müəyyən etmək məqsədilə Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2000-ci il 15 avqust tarixli, 141 nömrəli qərarı ilə təsdiq edilmiş “Övladlığa götürməyə, qəyyumluğa və himayəyə imkan verməyən xəstəliklərin Siyahısı”na istinad etməlidir. Məhkəmələr nəzərə almalıdır ki, övladlığa götürmə vaxtı uşağın minimum tələbini ödəmək üçün maddi imkana (gəlirə) malik olmayan şəxslər, həmçinin yaşadığı mənzil sanitar və digər texniki normalara cavab verməyən şəxslər övladlığa götürən şəxs kimi çıxış edə bilməz. Lakin bu məhdudiyyət ögey ata və ögey analara şamil olunmamalıdır. Bundan əlavə, konkret işə baxılarkən məhkəmə uşağın maraqlarını və digər diqqətəlayiq halları nəzərə alaraq uşağı övladlığa götürmək istəyən ərizəçinin lazımi səviyyədə gəlirinin və sanitar-texniki normalara cavab verən mənzil şəraitinin olub-olmamasından asılı olmayaraq övladlığa götürmə barədə ərizəni təmin edə bilər (məsələn, uşağı onun qohumu övladlığa götürdükdə, uşağın övladlığa götürülməsi barədə ərizə verilənə kimi uşaq ərizəçinin evində yaşayıb onu (onları) özünün valideyni (valideynləri) hesab edirsə, övladlığa götürən kənd yerində yaşayır və yardımçı təsərrüfata malikdirsə və s.). Məhkəmənin belə nəticəyə gəlməsinin motivləri qətnamədə öz ifadəsini tapmalıdır. Uşağın valideynləri varsa, uşaq övladlığa götürülərkən onların razılığının alınması zəruridir. Valideyn uşağın övladlığa götürülməsi barədə razılığını yalnız uşaq anadan olandan və müvafiq icra hakimiyyəti orqanında (Azərbaycan Respublikası Ədliyyə Nazirliyinin və Naxçıvan Muxtar Respublikası Ədliyyə Nazirliyinin rayon (şəhər) qeydiyyat şöbələri) qeydə alınandan sonra konkret şəxsə münasibətdə və ya ümumi şəkildə (konkret şəxsi göstərmədən) verə bilər. Uşağın valideynlərinin onun övladlığa götürülməsinə razılığı qəyyumluq və himayəçilik orqanı tərəfindən müəyyən edilir və ya uşağın övladlığa götürülməsinə dair işə baxılarkən birbaşa ifadə olunmalıdır. Bu zaman nəzərə almaq lazımdır ki, əgər valideyn uşaq anadan olandan sonra ondan imtina etmiş və övladlığa götürülməsinə razılığını bildirmişsə və bu barədə onun notariat qaydasında təsdiq olunmuş ərizəsi varsa, övladlığa götürmə barədə onun razılığının yenidən alınmasına ehtiyac qalmır. Lakin belə hallarda işə baxılana kimi valideynin uşağın övladlığa götürülməsinə verdiyi razılığı geri götürüb-götürməməsi yoxlanılmalıdır. Valideynlərin məhkəmə iclasında uşağın övladlığa götürülməsinə verdikləri razılıq məhkəmə iclas protokolunda qeyd olunmalı və onu verən şəxslər tərəfindən həmin qeyd imzalanmaqla təsdiq olunmalıdır. Həmin razılıq həmçinin məhkəmə qətnaməsində ifadəsini tapmalıdır. Bu zaman nəzərə almaq lazımdır ki, valideynin uşağı tərbiyə etməkdə üstünlük hüququndan çıxış edərək onlardan hər biri məhkəmə qətnamə çıxarana kimi razılığını geri götürə bilər və bunu etməyə onu sövq edən motivlərdən asılı olmayaraq imtina nəzərə alınmalıdır. Valideynin məhkəmə tərəfindən məhdud fəaliyyət qabiliyyətli hesab olunması Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin 32-ci maddəsinə müvafiq olaraq onu yalnız əmlak hüquqlarına münasibətdə məhdudlaşdırdığına, həmçinin Ailə Məcəlləsinin 68-ci maddəsinə əsasən, valideynlik hüquqlarının məhdudlaşdırılması şəxsi valideynlik hüququndan məhrum etmədiyinə görə, bu cür məhdudiyyət valideynin razılığı olmadan uşağının övladlığa götürülməsinə əsas vermir.

Valideynin altı aydan daha artıq müddətdə uşaqla birgə yaşamamasının, qəyyumluq və himayə orqanının xəbərdarlığına baxmayaraq, onun tərbiyəsində və ya saxlanılmasında iştirak etməkdən boyun qaçırmasının, uşağa valideynlik diqqəti və qayğısı göstərməməsinin səbəbləri məhkəmə tərəfindən uşağın övladlığa götürülməsi barədə ərizəyə baxılarkən təqdim olunmuş bütün sübutların araşdırılması və qiymətləndirilməsi əsasında müəyyən edilir.

Rövşən Qasımov hüquqşünas.

Rəsmi statistika Azərbaycanda boşanmaların sayının artmasından xəbər verir…

Azərbaycandan fərqli olaraq bəzi ölkələrdə boşanma proseduru daha mürəkkəbdir. Yəni tərəflər istədikləri zaman boşana bilməzlər. Bunun üçün müəyyən zaman gözləməyə məcburdurlar.

İtaliyada boşanmaq istəyənlər ərizə verdikdən sonra 3 il, Almaniyada 3 ilə qədər zaman keçəndən sonra boşana bilər. Fransada tərəflərdən biri boşanmaya razı deyilsə, 6 il ayrı yaşamalıdırlar, yalnız bundan sonra boşanmaları mümkündür. Argentina, Kolumbiya və İrlandiyada isə boşanmaya yalnız xüsusi hallarda icazə verilir.

Bəs Azərbaycanda ər-arvad boşanmaq üçün nə qədər gözləməlidir? Nikaha xitam verilməsinin əsasları və prosedurları necədir?

Ailə Məcəlləsi nikaha xitam verilməsinin iki əsasını müəyyən edib.

Bunlardan biri ərin (arvadın) ölməsi, yaxud məhkəmə qaydasında ölmüş elan edilməsidir. İkinci əsas isə onlardan birinin və ya hər ikisinin ərizəsi, eləcə də məhkəmə qaydasında fəaliyyət qabiliyyəti olmayan hesab edilən ərin (arvadın) qəyyumunun ərizəsidir.
Qanunvericilik bir halda ərin nikahın pozulmasını tələb etmək hüququnu məhdudlaşdırır. Belə ki, arvadın hamiləliyi dövründə və ya uşağın doğulmasından sonra 1 il müddətində arvadın razılığı olmadan ər nikaha xitam verilməsi barədə iddia qaldıra bilməz.
Nikaha xitam verilməsi müvafiq icra hakimiyyəti orqanı – Ədliyyə Nazirliyinin qeydiyyat şöbələri, müəyyən hallarda isə məhkəmə tərəfindən həyata keçirilir: “Belə ki, ər-arvadın yetkinlik yaşına çatmayan ümumi uşaqları olmadıqda, nikaha onların razılığı əsasında qeydiyyat şöbələrində xitam verilə bilər. Onların yetkinlik yaşına çatmayan ümumi uşaqları olsa belə, ər (arvad) məhkəmə qaydasında itkin düşmüş, fəaliyyət qəbiliyyəti olmayan hesab edildikdə və cinayət törətməyə görə ən azı 3 il müddətinə azadlıqdan məhrum olunduqda ərin (arvadın) ərizəsi əsasında nikaha xitam verilməsi qeydiyyat şöbələri tərəfindən aparılır.
Ər-arvadın birgə mülkiyyətinin bölünməsi, ehtiyacı olan və əmək qabiliyyəti olmayan ərin (arvadın) saxlanması üçün vəsait ödənilməsi haqqında, eləcə də tərəflərdən biri məhkəmədə fəaliyyət qabiliyyəti olmayan hesab edildikdə və ya ən azı 3 il müddətinə azadlıqdan məhrum edildikdə, habelə tərəflər arasında uşaqlar barədə yaranan mübahisələrə müvafiq icra hakimiyyəti orqanında nikahın pozulmasından asılı olmayaraq məhkəmə qaydasında baxılır.
Nikahın pozulmasının məhkəmə qaydasında aparılması iki halda mümkündür. Ər-arvadın yetkinlik yaşına çatmayan ümumi uşaqları olduqda və ya ər (arvad) nikahın pozulmasına razı olmadıqda nikah məhkəmə qaydasında pozulur: “Həmçinin ər-arvadın razılığı olduqda, lakin onlardan biri qeydiyyat şöbələrində nikahın pozulmasından yayındıqda (ərizə verməkdən imtina etdikdə, nikahın pozulmasının dövlət qeydiyyatı üçün gəlmədikdə və s.) nikahın pozulması məhkəmə qaydasında həyata keçirilir. Ər-arvadın birgə yaşamasının və ailənin saxlanmasının qeyri-mümkünlüyü məhkəmə tərəfindən müəyyən edildikdə də nikah məhkəmə qaydasında pozulur.
Tərəflərdən birinin nikahın pozulması haqqında razılığı olmadıqda, məhkəmə ər-arvadın barışması üçün 3 ay müddət müəyyən etməklə işi təxirə sala bilər. Barışıq olmadıqda və ya onlar (onlardan biri) nikahın pozulmasında təkid etdikdə nikah pozulur. Nikahın məhkəmə qaydasında pozulması ər-arvadın bu barədə ərizə verdikləri gündən 1 aydan tez olmayaraq həyata keçirilir.
Nikahın pozulması barədə iddia ərizəsinə nikah haqqında şəhadətnamənin əsli, uşağın doğum haqqında şəhadətnaməsinin əsli və ya notarial qaydada təsdiq olunmuş surəti, yoldaşınızın və özünüzün yaşayış yeri haqqında arayış, dövlət rüsumu barədə qəbz əlavə olunmalıdır. Nikahın ləğv olunması haqqında iddia ərizəsinə görə 20 manat dövlət rüsumu ödənilməlidir. Məhkəmə yolu ilə nigaha xitam verilərsə, bu zaman nikahın pozulması haqqında qeydiyyat şöbəsindən şəhadətnamə almaq üçün əlavə 15 manat da rüsum ödəməlisiniz:
Nikah məhkəmə qaydasında pozularkən, ər-arvad məhkəməyə yetkinlik yaşına çatmayan uşaqlarının kiminlə qaldığını, uşaqların, ehtiyacı olan və əmək qabiliyyəti olmayan ərin (arvadın) saxlanması üçün vəsaitin ödənilmə qaydasını, bu vəsaitin miqdarını və ər-arvadın ümumi birgə mülkiyyətinin bölünməsini müəyyən edən saziş təqdim edə bilərlər. Bu saziş olmadıqda, eləcə də bu saziş uşaqların və ya tərəflərdən birinin marağını pozduqda, məhkəmə boşanmadan sonra yetkinlik yaşına çatmayan uşaqların valideynlərindən hansının yanında qaldığını, uşaqlar üçün alimentin hansı valideyndən və hansı miqdarda tutulduğunu müəyyən etməli, ər-arvadın (onlardan birinin) tələbi ilə onların birgə mülkiyyətində olan əmlakın bölgüsünü aparmalı, ərindən (arvadından) saxlanması üçün vəsait almaq hüququna malik olan arvadın (ərin) tələbi ilə ərdən (arvaddan) tutulmalı olan vəsaitin miqdarını müəyyən etməlidir.
Nikah müvafiq icra hakimiyyəti orqanında pozulduqda pozulmanın dövlət qeydiyyatına alındığı gündən, məhkəmə qaydasında pozulduqda isə bu barədə məhkəmənin qətnaməsinin qanuni qüvvəyə mindiyi gündən nikaha xitam verilmiş sayılır: Ər (arvad) nikahın pozulması haqqında şəhadətnaməni alana qədər yenidən nikaha daxil ola bilməz.

Əksər hallarda İşçi ilə işəgötürən arasında əmək münasibətləri sahəsində yaranmış mübahisələr , əksər hallarda tərəflər arasında əmək müqaviləsi olmadığı üçün öz hüquqi həllini tapa bilmir. Əmək müqaviləsi olmazsa hüquqi bazandan işçini məhrum edirmi ? Fərdi əmək mübahisələrinin hüquqi müstəvidə həll olunması üçün ilk növbədə işçi ilə işəgötürən arasındakı münasibətlər rəsmiləşdirilməlidir. Tərəflər arasında əmək müqaviləsi olarsa, bu halda işçi pozulmuş hüquqlarının məhkəmə yolu ilə bərpasına və ona vurulmuş maddi və mənəvi ziyanın ödənilməsinə nail ola bilər. Yəni işləmək üçün müraciət edən hər bir kəs əmək müqaviləsinin bağlanmasını tələb etməlidir. Fərdi əmək mübahisələri Əmək Məcəlləsinin 287-303-cü maddələrində nəzərdə tutulmuş qaydada həll olunur. Fərdi əmək mübahisələrinin həlli müstəsna surətdə işçini müdafiə etmək məqsədi güdən birtərəfli proses deyil. O, həqiqətin müəyyən edilməsinə və fərdi əmək mübahisəsinin tərəflərindən hansı birinin – işçinin yoxsa işəgötürənin hüquqlarının pozulmasından asılı olaraq pozulmuş hüquqların bərpasına yönəlmişdir.

Əmək Məcəlləsinin 287- ci maddəsində deyilir ki, Fərdi əmək mübahisələri işəgötürənlə işçi arasında əmək müqaviləsinin, kollektiv müqavilənin şərtlərinin, habelə əmək qanunvericiliyinin və digər normativ hüquqi aktların tətbiqi zamanı yaranan və bu Məcəllə ilə müəyyən edilmiş qaydada, üsullarla və şərtlərlə tərəflərin hüquq bərabərliyi və qanunun aliliyi prinsipləri əsasında həll edilən fikir ayrılığıdır.

Fərdi əmək mübahisələrinin predmetinə əmək müqaviləsinin bağlanması, ləğvi və şərtlərinin dəyişdirilməsi, əmək normalarının, işçinin əmək funksiyasının həcminin müəyyən edilməsi, əmək müqaviləsində nəzərdə tutulan iş yerinin, əmək şəraitinin şərtlərinin dəyişdirilməsi, əməkhaqqının və digər ödəmələrin müəyyən edilməsi, hesablanması, ödənilməsi, əməkhaqqından və digər ödəmələrdən tutulmaların aparılması, məzuniyyət hüququnun həyata keçirilməsi, intizam tənbehi verilməsi və s. məsələlər aiddir. Fərdi əmək mübahisələrinin bir tərəfi işəgötürən, digər tərəfi isə öz əmək hüquqlarının və ya qanunla qorunan mənafelərinin pozulduğunu iddia edən işçi və ya qanunvericiliklə müəyyən edilmiş qaydada onun müvəkkil etdiyi şəxsdir.

İşçi hüquqlarının və ya qanunla qorunan mənafeyinin pozulduğunu aşkar etdikdə, fərdi əmək mübahisələrini həll edən orqanlara müraciət edərək pozulmuş hüquqlarının bərpa edilməsini tələb edə bilər: İşçi pozulmuş hüquqlarının bərpa edilməsi barədə məhkəməyə, yaxud məhkəməyə qədər əmək mübahisələrini həll edən müvafiq orqana müraciət edə, habelə təkbaşına tətil edə bilər. İşçinin hüququnun pozulmasının aşkar edildiyi gün ona müvafiq əmrin, əmək kitabçasının, haqq-hesab sənədlərinin verildiyi, həmçinin əmək müqaviləsinin şərtlərinin işəgötürən tərəfindən müvafiq qaydada sənədləşdirilmədən bilə-bilə qəsdən pozulduğu gündür.

Fərdi əmək mübahisələrinə bəzi istisnalarla bir qayda olaraq məhkəmələr tərəfindən baxılır. Əmək məcəlləsinin 294 – cü maddəsinin 2-ci hissəsinə görə Kollektiv müqavilələrdə nəzərdə tutulmuş hallarda müəssisələrdə həmkarlar ittifaqları təşkilatının nəzdində fərdi əmək mübahisələrinə məhkəməyə qədər baxan orqanın yaradılması nəzərdə tutula bilər. Bu orqanın yaradılması və fəaliyyət qaydası kollektiv müqavilələrlə nizama salınır. Deməli əmək qanunvericiliyinə görə fərdi əmək mübahisələrinə baxan iki orqan nəzərdə tutulmuşdur: a) məhkəmələr; b) müəssisənin həmkarlar ittifaqı təşkilatının nəzdində fərdi əmək mübahisələrinə məhkəməyə qədər baxan orqanlar (kollektiv müqavbilədə nəzərdə tutulmuş halda). Məhkəməyə qədər əmək mübahisələrinə baxan orqanın çıxardığı qərar işçini və ya işəgötürəni qane etməzsə, həmin mübahisənin həlli üçün onlar məhkəməyə müraciət edə bilərlər. Bu halda məhkəməyə müraciət etmək üçün müəyyən edilmiş iddia müddəti məhkəməyə qədər əmək mübahisələrinə baxan orqanın müvafiq qərar qəbul etdiyi gündən başlanır.

Əmək Məcəlləsinin 290-cı maddəsində fərdi əmək mübahisələrində tərəflərin vəzifələri və məsuliyyəti verilmişdir. Həmin maddədə qeyd edilir ki,

1. Fərdi əmək mübahisələrində tərəflər biri digərinin hüquqlarına hörmət edərək qanunvericiliyin tələblərini, əmək müqaviləsi üzrə öhdəlikləri və əmək mübahisələrini mahiyyəti üzrə həll edən məhkəmənin qətnaməsini (qərarını) yerinə yetirməyə borcludurlar;
2. İşçinin hüquqlarını və qanuni mənafelərini pozmuş işəgötürən fərdi əmək mübahisəsinin həlli nəticəsində məhkəmə tərəfindən müəyyən edilmiş işçiyə dəyən maddi ziyanı tam məbləğdə ödəməlidir;
3. İşəgötürən əmək münasibətləri prosesində işçiyə vurduğu mənəvi ziyana görə maddi məsuliyyət daşıyır. Mənəvi ziyan vurulduğunu iddia edən işçi həmin ziyana görə iddiasının məbləğini ərizəsində göstərməlidir. İşçiyə dəyən mənəvi ziyanın pul hesabı ilə məbləği onun ərizəsi əsasında vurulan mənəvi ziyanın ictimai təhlükəlilik dərəcəsinə, işçinin və işəgötürənin şəxsiyyətinə, işin faktik hallarına və ədalətli qərar qəbul edilməsi üçün zəruri olan digər obyektiv hallara uyğun olaraq məhkəmə tərəfindən müəyyən edilir.

Həmin maddənin qeyd hissəsində deyilir: Bu maddənin üçüncü hissəsində işçiyə vurulmuş «mənəvi ziyan» dedikdə, işəgötürən və ya onun tabeliyində olan vəzifəli şəxs tərəfindən hər hansı üsulla işçinin şərəf və ləyaqətinin ləkələnməsi, alçaldılması, ona böhtan atılması, şəxsiyyətinin təhqir edilməsi, kollektiv arasında gözdən salınması məqsədi ilə barəsində həqiqətə uyğun olmayan, yalan məlumatlar yayması, habelə mənəviyyatına, əxlaq normalarına, milli qürur hissinə, etiqadına zidd olan digər əməllər və hərəkətlər başa düşülməlidir.
Əmək müqaviləsinin tərəflərinin dövlət orqanlarının, yaxud onların vəzifəli şəxslərinin qanuna zidd hərəkətləri və ya hərəkətsizliyi nəticəsində vurulmuş ziyanın ödənilməsini tələb etmək və bu ziyanın dövlət tərəfindən ödənilməsi hüququ vardır..

Pozulmuş hüququnun bərpa olunması üçün işəgötürənlə apardığı danışıqlar, yazılı müraciətinə verilən cavablar işçini qane etməzsə, fərdi əmək mübahisəsinin, habelə kollektiv tələblərə aid olan müvafiq məsələnin həlli məqsədi ilə o, məhkəməyə müraciət etmədən və əmək müqaviləsinə xitam vermədən əmək funksiyasının icrasını tam və ya qismən bir ay müddətinədək müvəqqəti dayandıraraq təkbaşına tətil edə bilər. İşçi özünün fərdi tələblərini müdafiə etmək üçün təkbaşına tətilinə əmək kollektivinin və ya həmkarlar ittifaqları təşkilatının qoşulması çağırışı ilə çıxış etməməlidir. Əmək kollektivi və ya həmkarlar ittifaqları təşkilatı işçinin tələblərinin əsaslı, qanuni və ədalətli olduğu qərarına gələrsə, müstəqil olaraq kollektiv tələblərini irəli sürə bilər.
İşçinin təkbaşına tətil etmək hüququnu hər hansı üsul və vasitə ilə işəgötürən, işçinin iş yerinin rəhbəri və ya digər şəxslər tərəfindən məhdudlaşdırılmasına, habelə belə tətilin keçirilməsinə mane olunmasına yol verilmir. Təkbaşına tətil edən işçinin hərəkətlərini əsassız və qanunsuz hesab edən işəgötürən məhkəməyə müraciət edə bilər. Təkbaşına tətil edən işçinin hərəkətlərinin qanunsuz və ya əsassız hesab edilməsi barədə məhkəmə müvafiq qərar qəbul etməyibsə, işəgötürən onun əmək müqaviləsini ləğv edə bilməz.

Pul və digər əmlak tələbləri ilə əlaqədar, həmçinin ziyanvurulmaqla bağlı yaranmış əmək mübahisələrinin həlli üçün işçi, hüququnun pozulduğunu aşkar etdiyi gündən etibarən 1 il ərzində məhkəməyə müraciət edə bilər. İşçilərin həyatına və sağlamlığına vurulmuş zərərin ödənilməsi haqqında tələblərə iddia müddəti şamil edilmir.
İşəgötürən Əmək Məcəlləsi ilə müəyyən edilmiş hallarda işçiyə qarşı iddia ərizəsi ilə məhkəməyə hüquqlarının və qanuni mənafelərinin pozulduğu gündən 1 təqvim ayı müddətində, ona maddi ziyan vurulması məsələləri ilə əlaqədar isə ziyanın vurulmasını aşkar etdiyi gündən 1 il müddətində müraciət edə bilər.
Göstərilən müddətlər üzrlü səbəblərdən – iddiaçının xəstələnməsi, ezamiyyətdə, yaşayış yerindən kənarda məzuniyyətdə olması, yaxın qohumunun ölməsi və digər obyektiv hallarla bağlı səbəblərdən ötürülərsə, fərdi əmək mübahisəsinə baxan orqan buraxılmış müddəti bərpa edərək mübahisəyə mahiyyəti üzrə baxa bilər.
Əmək Məcəlləsinin 296 – cı maddəsinin 6-cı hissəsində iddiaçının «yaxın qohumu» dedikdə, işçinin atası, anası, babası, nənəsi, əri (arvadı), uşaqları, bacıları, qardaşları, qudaları, ərinin (arvadının) valideynləri, qardaşları, bacıları başa düşülməlidir. İşçinin digər qohumlarının vəfatı ilə əlaqədar iddia müddətinin ötürülməsini hakim üzrlü hal hesab edə bilər.

Əgər işəgötürən əmək müqaviləsinin Əmək Məcəlləsinin 68, 69, 70, 73, 74 və 75-ci maddələrində nəzərdə tutulmuş ləğv edilməsi əsaslarını pozaraq və ya 71, 76-cı maddələri ilə müəyyən edilmiş qaydaların tələblərinə əməl etmədən, habelə 79-cu maddəsində nəzərdə tutulmuş hallara əhəmiyyət vermədən işçi ilə əmək münasibətlərinə xitam vermişdirsə, əmək mübahisəsini həll edən məhkəmə iddia ərizəsini və işin faktik hallarını araşdıraraq məcburi iş buraxma müddəti üçün əmək haqqı ödənilməklə işçinin vəzifəsinə bərpa edilməsi barədə qətnamə və ya bu maddənin ikinci hissəsinə müvafiq olaraq tərəflərin barışıq sazişinin təsdiq edilməsi barədə qərardad çıxarır. Məhkəmə qətnamədə işçiyə iddiası üzrə dəymiş zərərin məbləğinin işəgötürən tərəfindən ödənilməsini də nəzərdə tuta bilər.
İşəgötürən və işçi fərdi əmək mübahisəsinin məhkəmədə həlli prosesində qarşılıqlı razılıqla yazılı barışıq sazişi bağlayarlarsa, hakim tərəflərin həmin sazişlə müəyyən edilmiş öhdəliklərin icrasının təmin edilməsi barədə qərardad qəbul edir.

Əmək Məcəlləsinin 300-cü maddəsinin qeydində deyilir ki, bu maddənin birinci hissəsində nəzərdə tutulmuş «dəymiş zərərin məbləği» dedikdə, işçinin işdən çıxarılması ilə əlaqədar işləmədiyi müddətin orta əmək haqqı, fərdi əmək mübahisəsinə məhkəmədə baxılması ilə əlaqədar məhkəmədə hüququnun müdafiəsi üçün vəkil (müdafiəçi) tutması ilə əlaqədar çəkdiyi xərclərin məbləği, eləcə də işçinin iddia ərizəsi ilə tələb etdiyi mənəvi ziyanın, işsiz qalması ilə əlaqədar borc alması, şəxsi əşyalarının satılması nəticəsində çəkdiyi, habelə digər xərclərin məcmusu başa düşülməlidi.(1. Əgər, işəgötürən əmək müqaviləsinin bu Məcəllənin 68, 69, 70, 73, 74 və 75-ci maddələrində nəzərdə tutulmuş ləğv edilməsi əsaslarını pozaraq və ya 71, 76-cı maddələri ilə müəyyən edilmiş qaydaların tələblərinə əməl etmədən, habelə 79-cu maddəsində nəzərdə tutulmuş hallara əhəmiyyət vermədən işçi ilə əmək münasibətlərinə xitam vermişdirsə, əmək mübahisəsini həll edən məhkəmə iddia ərizəsini və işin faktik hallarını araşdıraraq məcburi iş buraxma müddəti üçün əmək haqqı ödənilməklə işçinin vəzifəsinə bərpa edilməsi barədə qətnamə və ya bu maddənin ikinci hissəsinə müvafiq olaraq tərəflərin barışıq sazişinin təsdiq edilməsi barədə qətnamə çıxarır. Məhkəmə qətnamədə işçiyə iddiası üzrə dəymiş zərərin məbləğinin işəgötürən tərəfindən ödənilməsini də nəzərdə tuta bilər. )
Fərdi əmək mübahisələrinin həllində əsas mövzulardan biri də iddia müddətidir. Əmək Məcəlləsinin 294-cü maddəsinin ikinci nəzərdə tutulmuş fərdi əmək mübahisələrinə məhkəməyə qədər baxan orqana işçinin hüququnun pozulduğunu aşkar etdiyi gündən etibarən 3 təqvim ayı ərizində müraciət edə bilər (Əmək Məcəlləsi 296.1-ci maddə). Bu maddənin birinci hissəsinə göstərilən hallardan başqa qalan bütün hallarda fərdi əmək mübahisələrinin həll edilməsi üçün işçi hüququnun pozulduğunu aşkar etdiyi gündən etibarən bir ay ərzində məhkəməyə müraciət edə bilər (Əmək Məcəlləsi 296.2-ci maddə). Hüquq pozuntusunun aşkar edildiyi gün dedikdə, işçiyə müvafiq əmrin (qərarın, sərəncamın), əmək kitabçasının haqq-hesab sənədlərinin verildiyi, həmçinin əmək müqaviləsinin bu Məcəllədə nəzərdə tutulmuş şərtlərinin işəgötürən tərəfindən müvafiq qaydada sənədləşdirilmədən bilə-bilə qəsdən pozulduğu gündür. Bundan başqa, pul və digər əmlak tələbləri ilə əlaqədar, həmçinin ziyan vurulmaqla bağlı yaranmış əmək mübahisələrinin həlli üçün işçi hüquqlarının pozulduğunu aşkar etdiyi gündən etibarən bir il ərzində məhkəməyə müraciət edə bilər. İşçilərin həyatına və sağlamlığına vurulmuş zərərin ödənilməsi haqqında tələblərə iddia müddəti şamil edilmir (Əmək Məcəlləsi 296.4-cü maddə). Sözü gedən maddənin altıncı hissəsində həmin maddədə göstərilən müddətlər üzrlü səbəblərdən – iddaçının xəstələnməsi, ezamiyyətdə, yaşayış yerindən kənarda məzuniyyətdə olması, yaxın qohumlarının ölməsi və digər obyektiv hallarla bağlı səbəblərdən ötürülərsə, fərdi əmək mübahisələrinə baxan orqan buraxılmış müddəti bərpa edərək mübahisəyə mahiyyəti üzrə baxa bilər. Qeyd olaraq bildirirəm ki, yaxın qohum dedikdə, işçinin ata, ana, baba, nənə, əri (arvadı), övladları, bacısı, qardaşı, qudası, ərin (arvadın) valideyinləri, qardaşları, bacıları başa düşülməlidir. Digər qohumlarının vəfatı ilə əlaqədar iddia müddətinin ötürülməsini hakim üzrlü hal hesab edə bilər.

Rövşən Qasımov hüquqşünas.

AR.CM -si :Maddə 156.1 Şəxsi həyatın toxunulmazlığını pozma..Cinayətin predmetini şəxsi və ailə həyatının sirri olan məlumatlar, sənədlər, video və fotolar, səs yazıları təşkil edir. Bu məlumatların yayılması, satılması, başqasına verilməsi, qanunsuz toplanması cinayət hesab edilir..CM-in 156.2-ci maddəsin eyni əməllərin vəzifəli şəxs tərəfindən öz qulluq mövqeyindən istifadə etməklə törədilməsinə görə məsuliyyəti nəzərdə tutur.

Hər kəsin şəxsi toxunulmazlıq hüququ var. Hüquqi dövlətdə, vətəndaş cəmiyyətində fərdi azadlıqlara nə qədər böyük önəm verilirsə, şəxsi toxunulmazlığa, fərdi məlumatların qorunmasına bir o qədər dəyər verilir.Hüququn hakim olduğu cəmiyyət və dövlərdə fərdin hüquqlarının qorunması hər şeydən öncə gəlir. Azərbaycanda da istər əsas qanunda, istərsə də sahəvi qanunlarda şəxsi toxunulmazlıq hüququnun tələblərinə ciddi əməl edilir.
Konstitusiyamıza əsasən, şəxsi toxunulmazlıq hüququ tanınır. Hər kəsin şəxsi və ailə həyatının sirrini saxlamaq, həmçinin hər kəsin şəxsi və ailə həyatına qanunsuz müdaxilədən müdafiə hüququ var.
Qanunla müəyyən edilən hallar istisna olmaqla, heç kəs onun xəbəri olmadan və ya etirazına baxmadan izlənilə bilməz, video və foto çəkilişinə, səs yazısına və digər bu cür hərəkətlərə məruz qoyula bilməz.
Hər kəsin yazışma, telefon danışıqları, poçt, teleqraf və digər rabitə vasitələri ilə ötürülən məlumatın sirrini saxlamaq hüququna dövlət təminat verir. Bu hüquq yalnız qanunla nəzərdə tutulan qaydada cinayətin qarşısını almaqdan və ya cinayət işinin istintaqı zamanı həqiqəti üzə çıxarmaqdan ötrü məhdudlaşdırıla bilər.
Bu cinayət formal tərkiblidir və Şəxsi və ailə həyatının sirri olan məlumatlar, belə məlumatları əks etdirən sənədlər, video və foto çəkiliş materialları, səs yazıların yayılması, satılması və ya başqasına verilməsi qanunsuz toplandığı andan başa çatmış hesab olunur. Nəticə şərh olunan cinayət tərkibndən kənarda qalır.
Maddə 156. Şəxsi həyatın toxunulmazlığını pozma..Cinayətin predmetini şəxsi və ailə həyatının sirri olan məlumatlar, sənədlər, video və fotolar, səs yazıları təşkil edir. Bu məlumatların yayılması, satılması, başqasına verilməsi, qanunsuz toplanması cinayət hesab edilir..

1) onların aid olduğu şəxsin razılığı olmadan,

2) cinayət işinin istintaqı ilə əlaqədar müvafiq qərar olmadan

3) səlahiyyətli olmayan şəxs tərəfindən toplanır.

CM-in 156.2-ci maddəsin eyni əməllərin vəzifəli şəxs tərəfindən öz qulluq mövqeyindən istifadə etməklə törədilməsinə görə məsuliyyəti nəzərdə tutur.
Bu cinayətə görə yüz manatdan beş yüz manatadək cərimə və ya iki yüz qırx saatadək ictimai işlər, ya da bir ilədək müddətə islah işləri cəzası müəyyənləşib. Eyni əməli vəzifəli şəxs öz qulluq mövqeyindən istifadə etməklə törədərsə, üç ilədək müəyyən vəzifə tutma və ya müəyyən fəaliyyətlə məşğul olma hüququndan məhrum edilmək də daxil olmaqla, iki ilədək həbs cəzası ala bilər
Cinayətin subyekti 16 yaşına çatmış anlaqlı fiziki şəxs ola bilər.
Bu cinayət subyektiv cəhətdən birbaşa qəsdlə törədilir. Cinayətin motivi cinayət tərkibinin məcburi əlaməti hesab edilmir.
Cinayətin subyekti və subyektiv cəhəti
Şəxsi və ailə həyatının sirri olan məlumatların, belə məlumatları əks etdirən sənədlərin, video və foto çəkiliş materiallarının, səs yazılarının qanunsuz toplanılması dedikdə şəxsi və ailə həyatının sirri olan məlumatların, belə məlumatları əks etdirən sənədlərin, video və foto çəkiliş materiallarının, səs yazılarının şəxsin özündə, ailə üzvlərindən, yaxın qohumlarından,
Türkiyədə şəxsin icazəsi olmadan onun özəl məlumatlarını və fotosunu sosial şəbəkələrdə yayanlara qarşı qanunlar daha da sərtləşdirilib. Qanuna edilən dəyişiklikdən sonra şəxsin icazəsi olmadan onun haqqında hər hansısa məlumat yayanlar məsuliyyətə cəlb ediləcək. Həmin məlumatı yayan şəxsləri kimliyindən və tutduğu vəzifədən asılı olmayaraq, törətdiyi cinayətə görə 1 ildən 1,7 ilədək azadlıqdan məhrumetmə cəzası gözləyir.
Hər hansı birinin şəxsi informasiyalarının sosial şəbəkələrdə yayılması iki formada ola bilər. Birincisi, sosial şəbəkələrdə olmayan şəxsin informasiyalarının özündən icazəsiz formada paylaşılması, ikincisi isə şəxsin özünün sosial şəbəkələrdə paylaşdığı məlumatlarının yayılması.
Vətəndaşla bağlı fərdi informasiyalar özündən xəbərsiz, şəbəkədə olmadığı halda hardansa əldə olunub və sosial media resurslarında yayılırsa, əlbəttə, bu, məsuliyyət yaradır. Bu zaman informasiyanı yayan şəxs müvafiq qanunvericiliyə əsasən, cərimələnə və ya həbs oluna bilər.
Azadlıq və şəxsi toxunulmazlıq hüququ 1948-ci il İnsan Hüquqları haqqında Ümumi Bəyannamənin 3-cü maddəsində əks olunur. 1966-cı il Mülki və Siyasi Hüquqldar haqqında Beynəlxalq Paktın 9-cu maddəsində, 1969-cu il İnsan Hüquqları haqqında Ümumamerika Konvensiyasının 7-ci maddəsində və 1981-ci il İnsan Hüquqları və Xalqların Hüquqları haqqında Afrika Xartiyasının 6-cı maddəsində də şəxsi toxunulmazlıq hüququndan bəhs olunur.
1995-ci ildə qəbul edilən Azərbaycan Konstutusiyasının 32-ci maddəsində şəxsi toxunulmazlıq hüququ sivil dəyərlər kimi tanınır.
Şəxsi toxunulmazlıq hüququ 1950-ci il Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyasının 5-ci maddəsinin birinci bəndində daha aydın şəkildə təsbit edilib. Həmin maddədə qeyd edilir ki, hər şəxsin toxunulmazlıq hüququ var.
Şəxsi toxunulmaz hüququ həm də prinsip kimi irəli sürülür və bu prinsipə bütün hüquqi cəmiyyətlərdə hörmətlə yanaşılır. Belə ki, şəxs gündəlik yaşayış yeri barədə dövlətə və ya cəmiyyətə hesabat verməli deyil. O, evdə və ya başqa yerdə ola bilər və hesabat verməyə borclu deyil – bu, şəxsi və ya fiziki mənada azadlıqdır.
Bu prinsipə əsasən hər kəs öz şəxsi və ailə həyatına, mənzilinə və yazışma sirrinə hörmət hüququna malikdir. Milli təhlükəsizlik və ictimai asayiş, ölkənin iqtisadi rifah maraqları naminə, iğtişaşın və ya cinayətin qarşısını almaq üçün, sağlamlığı, yaxud mənəviyatı qorumaq üçün və ya digər şəxslərin hüquq və azadlıqlarını müdafiə etmək üçün qanunla nəzərdə tutulan və demokratik cəmiyyətə zəruri olan hallar istisna olmaqla, bu hüququn həyata keçirilməsinə hakimiyyət orqanları tərəfindən müdaxiləyə yol verilmir. Bu prinsipin təhlilindən aydın olur ki, hər kəsin öz şəxsi və ailə həyatı olduğunu qeyd edir. Şəxsi həyat geniş termin olaraq qəbul edilir və onun hər hansı anlayışla tam əhatə etmək mümkün deyil. Lakin şəxsi həyat anlayışının fərdin mənəvi və fiziki toxunulmazlığının qorunduğunu, fərdin kənar şəxslərin diqqətindən uzaq özəl həyat sürmək hüququna malik olduğunu özündə əks etdirir və bu anlayış həm də fərd üçün elə bir mühiti təmin edir ki, həmin mühitdə fərd sərbəst inkişaf edə və öz şəxsi imkanlarını reallaşdıra bilər. Sadə bir şəkildə qeyd edilənləri izah etsək bildirməliyik ki, şəxsi həyat anlayışı, insanların gündəlik tələbatlarını təmin etmək imkanlarına sahib olması və onların məhdudlaşdırılmamasını, fiziki və virtual olan şəxsi münasibətlərə sahib olmasını, heç kimin hətta ailə üzvlərinin belə bilməsini istəmədiyi sirlərə sahib olmasını, ayrıca tənzimlənməsinə baxmayaraq hətta hansı dini seçməsini və s. özündə əks etdirir. Şəxsi həyat çox geniş anlayışdır, bu səbəbdən fərdin mənəvi və fiziki toxunulmazlığını aradan qaldıran, sərbəst inkişafına mane olan müdaxilərlə üzləşdikdə bu anlayışın daha yaxşı anlaya bilərik. Ailə həyatı anlayışı şəxsi həyat anlayışı kimi geniş mənalı deyil. Bu anlayış hər birimizin ailə həyatına hörmət, fərdlərin bir ailə kimi münasibətlərini hansı şəkildə və necə qurmalarını, övladlarını necə tərbiyə etmələrini, ailədaxili münasibətlərin hansı şəkildə qurulmasını, ailədaxili sirlərini gizli saxlamalarını, əlbəttə bütün qeyd edilənlər qanuna zidd olmamalıdır, özündə əks etdirir. Şəxsi və ailə həyatı ilə bağlı məsələ şəxsin və ya ailənin mənzilinə müdaxilə hüququnu da məhdudlaşdırır. “Mənzil” hüququ Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 33-cü maddəsi ilə, Mənzil toxunulmazlığı hüququ adı altında qorunur. Bu maddə insanların mənzil toxunulmazlığına malik olduğunu bildirir. Heç kəs məhkəmə qərarı olmadan mənzildə yaşayanların iradəsi ziddinə mənzilinə daxil ola bilməz, araşdırma apara bilməz, şəxsi həyatına müdaxilə edə bilməz, onun rahatlığını poza bilməz. Bildiyimiz kimi mənzil bir mülkiyyətdir. Mülkiyyət hüququmuzda qanunla qorunur. Şəxsi toxunulmazlıqla bağlı olaraq dövlət “yazişma sirri”ni də qoruyur. Yazışma sirri insanların yazdıqları məktubların, yazışmaların ictimai şəkildə nümayiş etdirilməsi, nəşr edilməsini qanunla qadağan edir və həmin hüququn həyata keçirilməsinə dövlət təminat verir. Yazışmanın sahibi olan şəxsin razılığı olmadan şəxsi yazışmalarını, telefon danışıqlarını və s. nəşr etmək, ictimaiyətə açıqlamaq yalnız qanunla nəzərdə tutulan hallarda, yazışma və telefon danışıqları sahibinin razılığı alındıqdan sonra mümkündür. Digər hüquqlar kimi şəxsi toxunulmazlıq hüququ məhdudlaşdırılır. Konstitusiyanın sözügedən hüququ tənzimləyən maddələrinə nəzərə saldıqda məhdudiyyətlər yalnız qanun çərçivəsində, ictimai maraqlar naminə, cinayət işinin istintaqı zamanı həqiqəti üzə çıxarmaq üçün məhkəmənin qərarı ilə tətbiq edilə və sözü gedən hüquqa müdaxilələr edilə bilər. Beləliklə, şəxsi və ailə həyatının sirri olan məlumatlar dedikdə müxtəlif halların vəhdəti nəzərdə tutulur. Burada insanın xidməti və ya ictimai fəaliyyəti ilə əlaqədar olmayan, şəxsi həyatın və ya ailə həyatının sirrini təşkil edən elə məlumatlar başa düşülür ki, şəxs, şərəf və ləyaqəti alçaldan və ya ləkələyən olub-olmamasından asılı olmayaraq, onların kənar şəxslərə məlum olmasını istəmir. Əsas Qanunun mənasına görə, bu məlumatlara şəxsin sağlamlıq vəziyyəti, ailəsinin tərkibi, dostluq, intim və digər münasibətləri və s. haqqında olan məlumatlar da aiddir. Həmin məlumatlar zərərçəkmiş şəxsin gündəliyində, onun özünə və ya ailə üzvlərinə ünvanlanmış məktublarda və s.-də əksini tapa bilər. Amma heç kəs onun icazəsi olmadan həmin məlumatları yaya bilməz, onu müzakirə predmetinə çevirə bilməz. Hər birimiz yuxarıda qeyd edilən hüquqlara sahibik. Şəxsi və ailə həyatına hörmət hüququ, yazışma sirri və mənzil toxunulmağımız bizim öz hüquqlarımızı bildiyimiz halda mövcud olacaq və tətbiq edilməsi asanlaşacaq.

Rövşən Qasımov hüquqşünas.

Hamiləlik və doğuşdan sonrakı dövr qadın və ailəsi üçün çox çətin dövrdür. İşləyən qadınlar həyatlarının bu dönəmini daha çətin keçirirlər. Bunu nəzərə alan qanunvericilik işləyən analar üçün bəzi güzəştlər və imtiyazlar verib. Bəzən belə qadınların əmək qanunvericiliyi ilə malik olduqları hüquqları bilməməsi onların əmək hüquqlarının pozulması ilə nəticələnir. Bəs qanunvericilik hamilə qadınlara və azyaşlı uşağı olan analara hansı imtiyazlar və güzəştlər verir? Xatırladaq ki, Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 25-ci maddəsinin II hissəsində göstərilir ki, kişi ilə qadının eyni hüquqları və azadlıqları vardır. Lakin həm beynəlxalq konvensiyalar, həm də milli qanunvericilik əmək münasibətləri sahəsində kişi və qadınlara münasibətdə bəzi istisnaları nəzərdə tutur və bu istisnaların ayrı-seçkilik kimi başa düşülməməsini müəyyən edir. BƏT-in “Əmək və məşğulluq sahəsində ayrı-seçkilik haqqında” 111 nömrəli Konvensiyasına görə spesifik tələblərə əsasən, müəyyən illərdə fərq qoyulması, qadağa, yaxud üstün tutma ayrı-seçkilik sayılmır. Azərbaycan Respublikası Əmək Məcəlləsinə görə qadınlara əmək münasibətlərində güzəştlərin, imtiyazların və əlavə təminatların müəyyən edilməsi ayrı-seçkilik hesab edilmir. Eyni məzmunlu normalar “Gender (kişi və qadınların) bərabərliyinin təminatları haqqında” Qanununda da öz əksini tapmışdır. Qeyd olunan qanunun 3-cü maddəsinə görə qadınlar üçün Azərbaycan Respublikasının Əmək Məcəlləsi ilə müəyyən edilmiş güzəştlər, imtiyazlar və əlavə təminatlar ayrı-seçkilik hesab olunmur. Bu cür “müsbət” ayrı-seçkilik qadının fizioloji xüsusiyyətlərindən, analıqla bağlı öhdəliklərinin daha layiqincə yerinə yetirilməsi zərurətindən və s. irəli gəlir. Vəkil Rövşən Qasımov qeyd edib ki, Azərbaycan Respublikasının qüvvədə olan qanunvericiliyi üzrə qadınların əmək hüququnun həyata keçirilməsində təminatları sistemi müəyyən olunub. Azərbaycan Respublikasının Əmək Məcəlləsinin bir qismi bütünlüklə qadınların əməyinin tənzimlənməsi məsələlərinə həsr edilib. Bu normalar analığın mühafizəsi, reproduktiv sağlamlığın qorunması, cinsi funksiya, həmçinin valideynlik vəzifələrinin həyata keçirilməsi üçün qadın orqanizminin fizioloji xüsusiyyətlərinin istehsal zərərlərindən müdafiəsi üçün lazım olan əmək güzəştlərini nəzərdə tutur: “Əmək Məcəlləsinin tələbinə görə hamilə və 3 yaşına çatmamış uşağı olan qadınlarla əmək müqaviləsi bağlanmasının fərqli xüsusiyyətlərini müəyyən edir. Hamilə və ya 3 yaşına çatmamış uşağın olması səbəbinə görə qadınla əmək müqaviləsinin bağlanmasından imtina etmək yolverilməzdir. Bu qayda işəgötürənin müvafiq işi olmadığı, habelə qadın əməyindən istifadə olunmasına yol verilməyən iş yerlərinə işə götürməkdən imtina olunan hallara şamil olunmur. Əlbəttə, norma özlüyündə kifayət qədər humanist olsa da, onun icrasına nəzarət etmək, işəgötürənin, məhz hamiləliyin və 3 yaşına çatmayan uşağın olması səbəbilə bağlı olmadığını sübut etmək bir qədər çətindir. Qadınlar üçün əmək münasibətlərində üstünlüklər nəzərdə tutulub. Belə ki, hamilə və üç yaşına çatmamış uşağı olan qadınlarla əmək müqaviləsi bağlanılarkən, onlara sınaq müddəti müəyyən edilmir. Hamilə və üç yaşına çatmamış uşağı olan qadınların fizioloji və psixoloji vəziyyəti işçinin peşəkarlıq səviyyəsinə, müvafiq əmək funksiyasını icra etmək bacarığına mənfi təsir göstərir, analıq vəzifəsilə əlaqədar müəssisə daxili intizam qaydalarına yüksək səviyyədə riayət etməyə, öz bilik və bacarıqlarını tamlıqla ifadə etməyə bilər. Odur ki, qanunun bu mövqeyi kifayət qədər ədalətlidir”.

Onun bildirdiyinə görə, qadınlar üçün nəzərdə tutulmuş digər bir imtiyaz işdə saxlanmaqda üstünlük hüququnun müəyyən olunmasıdır. İşəgötürən ixtisasları (peşələri) və ya peşəkarlıq səviyyələri eyni olduqda, öhdəsində iki və daha çox 16 yaşınadək uşağı olanların, əsgər və zabitlərin arvadlarının işdə saxlanmasına üstünlük imtiyazları anaların və uşaqların sosial müdafiəsi, ailəyə, o cümlədən hərbçi ailələrinə dövlət qayğısını ifadə edir: “İşəgötürən tərəfindən hamilə, habelə üç yaşınadək uşağı olan qadınlarla, üç yaşınadək uşağını təkbaşına böyüdən kişilərlə, yeganə qazanc yeri işlədiyi müəssisə olub məktəb yaşına çatmamış uşağını təkbaşına böyüdən işçilərlə, öhdəsində sağlamlıq imkanları məhdud olan 18 yaşınadək və ya I qrup əlil ailə üzvü olan işçilərlə əmək müqaviləsinin işəgötürən tərəfindən ləğv edilməsi (müəssisənin ləğvi halları istisna olmaqla) qadağandır. Ailə vəzifələrinin icrası əmək funksiyasının məzmununa, o cümlədən əmək məhsuldarlığına, işin keyfiyyətinə, işçinin işə davamiyyətinə mənfi təsir göstərməsi inkarolunmaz faktdır. Ailə vəzifələri olan bu işçilər, hətta ştatlar ixtisar edildikdə, peşəkarlıq səviyyəsinin, ixtisasının (peşəsinin) kifayət dərəcədə olmadığına görə, işçinin tutduğu vəzifəyə uyğun gəlmədiyi barədə səlahiyyətli orqanının qərarı olduqda, işçi özünün əmək funksiyasını və ya əmək müqaviləsi üzrə öhdəliklərini yerinə yetirmədikdə, yaxud əmək vəzifələrini kobud şəkildə pozduqda, sınaq müddəti ərzində özünü doğrultmadıqda işdə saxlanılırlar. Bundan başqa, hamilə və yaşyarımadək uşağı olan qadınlar üçün qısaldılmış iş vaxtı tətbiq edilir. Qısaldılmış iş vaxtının müddəti həftə ərzində 36 saatdan artıq olmamalıdır (maddə 91). Qısaldılmış vaxtı şəraitində əmək haqları müvafiq vəzifələr və peşələr üzrə işləyən işçilər üçün müəyyən edilmiş tam məbləğdə ödənilir. Həmçinin “Avropa Şurasının sosial sahədə fundamental sənədi olan dəyişdirilmiş Avropa Sosial Xartiyasının 8-ci maddəsinə əsasən, işləyən qadınların analığının qorunması hüququnun səmərəli həyata keçirilməsini təmin etmək məqsədilə tərəflər hamilə qadınların, yaxın vaxtlarda doğmuş və uşaqlarını əmizdirən anaların yeraltı mədənlərdə və təhlükə, sağlamlıq və ağırlıq baxımından yararlı olmayan digər işlərdə işləməsini qadağan etmək və belə qadınların əmək hüquqlarını müdafiə etmək üçün müvafiq tədbirləri həyata keçirmək öhdəliyini götürürlər. Lakin təhlil göstərir ki, həm “Analığın mühafizəsi haqqında” 183 nömrəli Konvensiyanın, həm də Avropa Sosial Xartiyasının 8-ci maddəsinin məqsədi analığın qorunması üçün təminatları müəyyən etməkdir. Bu normalarda məqsəd analığın qorunması üçün mexanizmlər və prosedurlar yaratmaqdır. Hazırda BƏT-in 45 nömrəli Konvensiyası qüvvədədir və dəyişdirilməmişdir. Odur ki, qadınlar üçün qadağan olunan iş yerlərinə münasibətdə 45 nömrəli Konvensiyanın mövqeyi əsaslıdır və AR ƏM də bu mövqeyi təsbit edir”.

Vəkil bildirib ki, qadınların gecə işlərinə, iş vaxtından artıq işlərə və istirahət günlərində işə cəlb olunmasının, habelə ezamiyyətlərinin məhdudlaşdırılması qanunvericiliklə tənzim olunub. Azərbaycan Respublikasının Əmək Məcəlləsinintələbinə əsasən hamilə qadınların və 3 yaşına çatmamış uşağı olan qadınların gecə işlərinə, iş vaxtından artıq işlərə, istirahət, iş günü hesab edilməyən bayram və digər günlərdə işə cəlb edilməsinə, habelə onların ezamiyyətə göndərüməsinə yol verilmir. Məcəllənin tələbinə əsasən 3 yaşından 14 yaşınadək uşağı olan, həmçinin sağlamlıq imkanları məhdud uşağı olan qadınların iş vaxtından artıq işlərə, istirahət, bayram və iş günü hesab olunmayan digər günlərdə işə cəlb edilməsinə və ezamiyyətə göndərilməsinə yalnız onların razılığı ilə yol verilir: “AR ƏM hamilə və yaş yarımadək uşaqlı qadınların daha yüngül işə keçirilməsini tənzimləyir Qadınlar başqa yüngül işə keçirilərkən, onların əsas vəzifələri üzrə orta əmək haqqı saxlanılır. Hamiləlik və ya uşağının yedizdirilməsi səbəblərinə görə qadınların əmək haqqının azaldılması qadağandır. Bu normalar, bilavasitə analığın qorunması və ailə öhdəliklərinin icrası üçün imkanlar yaratmağa yönəlmişdir. Eyni zamanda, Uşağının üç yaşınadək sosial məzuniyyətdə olan və həmin məzuniyyət bitdikdən sonra bir ildən az müddətdə müvafiq vəzifədə (peşədə) çalışan qadınlar (uşağını təkbaşına böyüdən kişilər) attestasiya olunmurlar. Uzun müddət əmək fəaliyyətindən uzaqlaşmaq və ailə vəzifələrinin icrası işçinin peşəkarlıq vərdişlərini azaldır. Attestasiyanın məqsədi isə işçilərin peşəkarlıq səviyyəsinin yoxlanılması, ixtisasına və sənətinə müvafiq olaraq onların tutduğu vəzifəyə (peşəyə) uyğun olduğunu aşkara çıxarmaqdır. Bu mənada, qanunverici sosial məzuniyyətdə olan və həmin məzuniyyət bitdikdən sonra bir ildən az müddətdə müvafiq vəzifədə (peşədə) çalışan işçiləri bir vəzifədə (peşədə) faktik olaraq bir ildən az müddətdə çalışan işçilərə bərabər tutur və attestasiya olunmaqdan azad edir”.

Hüquqşünas Rövşən Qasımov.